Η ισπανική γρίπη θεωρείται το μεγαλύτερο ιατρικό ολοκαύτωμα όλων των εποχών: εκτιμάται ότι ένας στους τρεις ανθρώπους είχε μολυνθεί, ενώ το 3-5% του παγκόσμιου πληθυσμού (40-50 εκατ.) έχασαν τη ζωή τους, αν και νέες αναλύσεις ανεβάζουν την εκτίμηση σε 80-100 εκατ. Η πανδημία του 1918 μέσα σε μόλις 24 εβδομάδες στοίχισε περισσότερες ζωές από όσες ο ιός του HIV σε 24 χρόνια.
Έμεινε στην ιστορία ως ισπανική γρίπη, παρότι δεν ξεκίνησε στην Ισπανία, ούτε καταγράφηκαν εκεί τα περισσότερα θύματα. Ο λόγος πιθανότατα είναι ότι λόγω του Α’ Παγκόσμιου Πόλεμου που εξελισσόταν, ευρωπαϊκές δυνάμεις όπως η Γερμανία και η Μεγάλη Βρετανία επέβαλαν λογοκρισία στον Τύπο και εμπόδιζαν τη διάδοση των ειδήσεων σχετικά με τη γρίπη, αφενός για να μην τρωθεί το φρόνημα του στρατεύματος και αφετέρου για να μην φανούν πιο ευάλωτες στον εχθρό. Καθώς η Ισπανία είχε κρατήσει ουδέτερη στάση στον πόλεμο, οι ισπανικές εφημερίδες κάλυπταν την πανδημία.
Τα πρώτα κρούσματα εντοπίζονται στην Πάτρα, όταν η γρίπη γίνεται επιδημική στο καπνεργοστάσιο της πόλης. Τον Ιούλιο καταγράφεται το πρώτο θανατηφόρο κρούσμα στην Αθήνα, ενώ μέχρι τον Οκτώβριο η πανδημία παίρνει ανεξέλεγκτες διαστάσεις. Τα σχολεία και τα Πανεπιστήμια κλείνουν, τα δικαστήρια δεν συνεδριάζουν, τα καφενεία πέριξ της Ομόνοιας διακόπτουν τη λειτουργία τους. Η υπολειτουργούσα και αποδεκατισμένη από τους πολέμους κρατική μηχανή σηκώνει τα χέρια ψηλά. Οι αρχές ανακοινώνουν ότι «κρατικά μέτρα δεν δύνανται να φέρουν άμεσον αποτέλεσμα. Τα άτομα δέον να λαμβάνουν αφ’ εαυτών τα υποδεικνυόμενα μέτρα. Και συγκεντρούνται ταύτα εις ένα και μόνον σχεδόν: την αποφυγήν των συγκεντρώσεων. Είνε το μόνον φάρμακον». Οι πολίτες καταφεύγουν σε γιατροσόφια και μαντζούνια: σκόρδα, ούζο, διαβάσματα, μαντζούνια, βδέλλες…
Άσκηση ετοιμότητα του Ερυθρού Σταυρού στην Ουάσιγκτον εν μέσω της πανδημίας της ισπανικής γρίπης του 1918. [Library of Congress/Wikimedia Commons]
Η γρίπη θερίζει από την Αυστραλία μέχρι την Αλάσκα και από την Κίνα μέχρι τη Νότιο Αφρική. Εκτός από ισπανική, έμεινε γνωστή και ως «μαύρη», γιατί το δέρμα όσων νοσούσαν έχανε τη φυσιολογική του απόχρωση και μαύριζε. Αναφορές για το βασανιστικό τέλος όσων νόσησαν έχουν καταγραφεί σε όλο τον πλανήτη, καθώς ο ιός διαδόθηκε ταχύτατα και επανερχόταν σε κύματα αποδεκατίζοντας ολόκληρες περιοχές. Η κάμψη ήρθε μόνο την Άνοιξη του 1919 και τα τελευταία θύματα καταγράφηκαν το ίδιο καλοκαίρι.
Παρότι η μετάλλαξη του ιού H1N1 που προκάλεσε την πανδημία έχει αναλυθεί επισταμένως, οι επιστήμονες δεν μπορούν να εξηγήσουν με βεβαιότητα την υψηλή θνησιμότητά της σε υγιείς ανθρώπους 20-40 ετών, ούτε γατί αποδείχθηκε τόση φονική.
Μπορεί να επαναληφθεί σήμερα το σενάριο του 1918;
Πολλοί ισχυρίζονται ότι παρά την εντυπωσιακή πρόοδο στη φαρμακευτική και ιατρική αντιμετώπιση των επιδημιών, δεν είναι διόλου απίθανο μια τέτοια πανδημία να επαναληφθεί. Ορισμένοι μάλιστα θεωρούν την πιθανότητα εμφάνισης ενός νέου ιού στον οποίο ο γενικός πληθυσμός εμφανίζει ελάχιστη ή μηδενική ανοσία, σχεδόν αναπόφευκτη.
Έως τώρα έχουν καταγραφεί περιστατικά νέων μεταλλάξεων ιών που αρχικά εμφανίστηκαν σε ζώα (πουλιά ή χοίροι), ενώ αναλύσεις δειγμάτων από το 1918 δείχνουν ότι αρκετά θύματα δεν πέθαναν από τον ίδιο τον ιό της γρίπης, αλλά από δευτερογενή βακτηριακή λοίμωξη, κάτι που προξενεί σήμερα μεγαλύτερες ανησυχίες λόγω του φαινομένου της μικροβιακής αντοχής στα αντιβιοτικά που παρατηρείται.
Η σημερινή εικόνα των επιδημιών γρίπης στον πλανήτη.
Το inside story απευθύνθηκε στον λοιμωξιολόγο Σωτήρη Τσιόδρα, αναπληρωτή καθηγητή της Ιατρικής σχολής του ΕΚΠΑ και επικεφαλής παθολόγο λοιμώξεων του ΚΕΕΛΠΝΟ. «Το θέμα δεν είναι αν, αλλά πότε θα αντιμετωπίσουμε ένα νέο πανδημικό φαινόμενο» μας είπε. Τονίζοντας ότι βέβαια οι συνθήκες σήμερα είναι εντελώς διαφορετικές, καθώς στην πανδημία του 1918 δεν υπήρχε ούτε το σημερινό επίπεδο ιατρικής βοήθειας και ετοιμότητας, ούτε βέβαια το υφιστάμενο πλαίσιο επιτήρησης, και ότι ο ιός της ισπανικής γρίπης ήταν 36.000 φορές πιο φονικός από τους σημερινούς, επισημαίνει ότι «κάποια στιγμή είναι πιθανό ο ιός της γρίπης να συνδυαστεί με κάποιον άγνωστο ιό και να καταστεί πανδημικός. Θεωρώ ότι η επόμενη πανδημία θα είναι μία έκπληξη για την οποία θα πρέπει να είμαστε έτοιμοι. Είναι απαραίτητα τα προγράμματα ετοιμότητας και εγρήγορσης εν όψει ενός ενδεχόμενου μαζικού γεγονότος. Οφείλουμε να ελέγχουμε, να δοκιμάζουμε και να ασκούμαστε διαρκώς».
Διαβάστε εδώ το θνικό σχέδιο της Ελλάδας για την αντιμετώπιση πανδημίας γρίπης (2009). |
«Πόσο έτοιμη είναι η Ελλάδα να αντιμετωπίσει ένα πανδημικό κύμα γρίπης;», ρωτάμε τον κ. Τσιόδρα. «Πόσο έτοιμη ήταν η Αφρική να αντιμετωπίσει τον Ebola;» μας απαντάει. «Το εθνικό απόθεμα αναμφίβολα θα δοκιμαστεί. Τα επίπεδα ιατρικής υποστήριξης και ετοιμότητας βρίσκονται σε ικανοποιητικά επίπεδα, αλλά δεν μπορούμε να επαναπαυόμαστε. Μην ξεχνάμε, άλλωστε, το παράδειγμα της εξάπλωσης του Η1Ν1. Η Ελλάδα οφείλει να ακολουθεί τους διεθνείς κανόνες και να οργανώνει συστηματικές ασκήσεις ετοιμότητας, αλλά και να ανανεώνει το εθνικό σχέδιο». Σημειώνει ότι η γρίπη είναι ιδιαίτερα μεταδοτική («ένας βήχας αρκεί για να ξεκινήσει η μαζική εξάπλωση») και το σύγχρονο περιβάλλον με τις διαρκείς γεωγραφικές μετακινήσεις ευνοεί την εξάπλωση ενός ιού.
Νοσηλευτές στη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό εξετάζουν ασθενείς που μπορεί έχουν προσβληθεί από Ebola στο νοσοκομείο Μπικόρο, επίκεντρο του πιο πρόσφατου, ένατου ξεσπάσματος του ιού, 12 Μαΐου 2018. [© UNICEF]
«Οι λοιμώξεις δεν έχουν σύνορα», λέει ο κ. Τσιόδρας. «Η αύξηση του πληθυσμού, η αστικοποίηση, η κλιματική αλλαγή, οι πλημμύρες, οι πολεμικές συγκρούσεις, και βέβαια τα εκατομμύρια των ανθρώπων που μετακινούνται καθημερινά σε όλο τον κόσμο, πολλαπλασιάζουν τον κίνδυνο νέων επιδημιών. Γι’ αυτόν τον λόγο, βέβαια, δεν αρκεί η ετοιμότητα μιας χώρας. Η εισαγωγή περιστατικών από το εξωτερικό είναι αναπόφευκτη. Ο κόσμος είναι όσο ασφαλής, όσο ο πιο αδύναμος κρίκος».
H Δρ Κρίστι Σορτ, επικεφαλής του εργαστηρίου μικροβιακής παθογένεσης στο Πανεπιστήμιο του Queensland, ισχυρίζεται ότι η πανδημία γρίπης μπορεί να συμβεί ανά πάσα στιγμή.
Το οικουμενικό εμβόλιο
Φύσει αισιόδοξος, ο Μπιλ Γκέιτς συχνά έχει αναφερθεί στις δυνατότητες της τεχνολογίας να συμβάλει στην εξάλειψη ασθενειών και επιδημιών που μέχρι πρότινος φάνταζαν ανίκητες. Τελευταία όμως εμφανίζεται ιδιαίτερα απαισιόδοξος αναφορικά με την πιθανότητα επανεμφάνισης μιας φονικής πανδημίας γρίπης με παγκόσμιο αντίκτυπο. «Αυτή είναι μια σπάνια περίπτωση που λειτουργώ ως αγγελιοφόρος κακών ειδήσεων», είπε μιλώντας στο συνέδριο Epidemics Going Viral: Innovation Vs. Nature στη Βοστόνη στις 27 Απριλίου. Μελέτη του ιδρύματος Gates απέδειξε ότι όχι μόνο ο πλανήτης ενδέχεται να αντιμετωπίσει μια τρομακτική προοπτική και δεκάδες εκατομμύρια θανάτους (στο ακραίο σενάριο, τα δυνητικά θύματα υπερβαίνουν τα 33 εκατ. σε διάστημα εξαμήνου), αλλά και ότι δεν είμαστε κατάλληλα προετοιμασμένοι για κάτι τέτοιο.
Το 2015, ο Γκέιτς είχε μιλήσει στο TED αναπτύσσοντας τη θέση του ότι αν υπάρχει κάτι που θα σκοτώσει πάνω από 10 εκατομμύρια ανθρώπους τις επόμενες δεκαετίες, το πιθανότερο είναι να πρόκειται για κάποιον ιδιαίτερα μολυσματικό ιό.
«Ακόμη και η πρόσκρουση ενός μετεωρίτη στη Γη ή η έκρηξη ενός ηφαιστείου ή ένας τεράστιος σεισμός σε πυκνοκατοικημένη περιοχή δεν θα είχε τόσα θύματα. Ούτε καν μια επίθεση με πυρηνικά όπλα στη Νέα Υόρκη». Αν επαναληφθεί το σενάριο του 1918, τα θύματα ενδέχεται να είναι τριπλάσια.
Οι παράγοντες που επηρεάζουν τις δυσοίωνες προβλέψεις είναι αρκετοί. Οι κυρίαρχοι είναι ότι ο πληθυσμός είναι κατά πολύ αυξημένος σε σχέση με το 1918 (7,6 δισεκατομμύρια έναντι περίπου 2 δισ. τότε) ενώ υπερπολλαπλάσιος είναι ο αριθμός όσων μετακινούνται μεταξύ πόλεων, χωρών και ηπείρων. Ούτως ή άλλως από την εποχική γρίπη κάθε χρόνο πεθαίνουν 300.000-650.000 άτομα παγκοσμίως. Μια μετάλλαξη του ιού είναι πιθανό να προκαλέσει δεκαπλάσιες απώλειες, προτού προλάβει να παραχθεί το κατάλληλο εμβόλιο.
Η οπτικοποιημένη πρόβλεψη του Ινστιτούτου Μοντελοποίησης Νοσημάτων.
Ουδείς μπορεί να ισχυριστεί ότι η ερευνητική κοινότητα κάνει αρκετά για να αντιμετωπίσει τον πιθανό κίνδυνο. Οι πόροι που κατευθύνονται στην έρευνα και ανάπτυξη εμβολίων είναι συγκριτικά ελάχιστοι και δεν αναμένεται να αυξηθούν, λόγω της φύσης των λοιμώξεων, αλλά και της ιδιαιτερότητας του ιού της γρίπης. Ο μεγάλος αριθμός υποτύπων (H1N1, Η1Ν3, H5N1, H7N9 κ.ά.) και οι διαρκείς μεταλλάξεις στις οποίες υπόκεινται, σημαίνει ότι το εμβόλιο της γρίπης πρέπει να εμπλουτίζεται κάθε χρόνο προκειμένου να στοχεύσει τα μεταλλαγμένα στελέχη. Ο ιός της γρίπης αλλάζει είτε μέσω μεταλλαγών στο γενετικό υλικό του (αντιγονική παρέκκλιση), που του επιτρέπουν να «ξεφεύγει» από την ανοσολογική άμυνα του οργανισμού, είτε μέσω τροποποίησης της γενετικής σύστασής του (αντιγονική ανασυγκρότηση). Σε αυτές τις μεταλλάξεις αποδίδονται και οι μεγαλύτερες πανδημίες του 20ου αιώνα.
Το κενό αυτό και την απροθυμία της φαρμακοβιομηχανίας έρχεται να καλύψει η πρωτοβουλία του ιδρύματος Bill and Melinda Gates σε συνεργασία με τον Λάρι Πέιτζ της Google: αναμένεται να επενδύσουν 12 εκατ. δολάρια για να προωθήσουν την έρευνα για ένα παγκόσμιο εμβόλιο γρίπης, με στόχο να είναι αποτελεσματικό έναντι όλων των στελεχών αυτού του ιού. Ένα «οικουμενικό» εμβόλιο που προστατεύει από όλους τους πιθανούς υποτύπους και στελέχη, όχι μόνο θα άλλαζε ριζικά την αντιμετώπιση φονικών επιδημιών, αλλά θα απομάκρυνε την ανάγκη ετήσιων εμβολιασμών, οι οποίοι εκτός των άλλων δεν είναι απόλυτα αποτελεσματικοί (φέτος η αποτελεσματικότητα του εποχικού αντιγριπικού εμβολιασμού στις ΗΠΑ κυμάνθηκε στο 33-36%).
Ο λοιμωξιολόγος Σωτήρης Τσιόδρας λέει στο inside story ότι το «οικουμενικό εμβόλιο» είναι εφικτό, αλλά απαιτεί εκτενέστερη έρευνα και κλινικές δοκιμές. «Το γεγονός ότι έχουν απομονωθεί περιοχές του ιού που παραμένουν σταθερές, θα λέγαμε και αρχέγονες, δημιουργεί αισιοδοξία ότι κάποια στιγμή θα παραχθεί ένα αποτελεσματικό εμβόλιο. Τα αποτελέσματα από τα πειράματα σε ποντίκια είναι ενθαρρυντικά, και σύντομα αναμένεται να ξεκινήσουν οι κλινικές δοκιμές σε ανθρώπους». Έως ότου τελειοποιηθεί το «οικουμενικό» εμβόλιο, ο πληθυσμός και δη οι ευάλωτες ομάδες και το υγειονομικό προσωπικό οφείλουν να εμβολιάζονται κάθε χρόνο.
Ο Άντονι Φάουτσι, διευθυντής των Εθνικού Ινστιτούτου Αλλεργιών και Λοιμωδών Νοσημάτων του υπουργείου Υγείας των ΗΠΑ, παρουσίασε πρόσφατα ένα στρατηγικό σχέδιο για τη δημιουργία ενός οικουμενικού εμβολίου. |
Ο Γκέιτς αισιοδοξεί για την τελική έκβαση των ερευνών, αλλά δεν δηλώνει απολύτως βέβαιος. «Ακόμη κι αν δεν τα καταφέρουμε, η κατάλληλη στρατηγική μπορεί να μας βοηθήσει να αντιμετωπίσουμε διαφορετικά τις λοιμώξεις». Η στόχευση π.χ. των πιο ανθεκτικών μερών του ιού της γρίπης, θα ήταν χρήσιμη και για την αντιμετώπιση άλλων προσαρμόσιμων παθογόνων, όπως ο ιός HIV.
Ο Γκέιτς πάντως τονίζει ότι ο ιδιωτικός τομέας μπορεί να κάνει τα πρώτα βήματα, αλλά οι δυνάμεις και οι πόροι του δεν αρκούν για να αντιμετωπιστούν αποτελεσματικά οι μελλοντικές πανδημίες. Η κρατική χρηματοδότηση είναι απαραίτητη και πρέπει να είναι σταθερή. «Πρέπει να το αντιμετωπίσουν, όπως και την προετοιμασία για πόλεμο». Πώς θα γίνει όμως αυτό; Ο Γκέιτς πιστεύει ότι είναι απαραίτητες οι διαγνωστικές δοκιμές που εκμεταλλεύονται την τεχνική επεξεργασίας γονιδίων, γνωστή ως CRISPR, για την ανίχνευση μικροσκοπικών ιχνών σε δείγματα αίματος ή σάλιου, με στόχο την παρακολούθηση της εξάπλωσης και της εξέλιξης μολυσματικών ασθενειών.
Η μυστηριώδης «ασθένεια Χ»
Η διεθνής ιατρική και ερευνητική κοινότητα προετοιμάζεται για την αντιμετώπιση ενός ιού για τον οποίο δεν γνωρίζει το παραμικρό. Το μόνο που πιθανολογεί είναι ότι θα προκαλέσει την επόμενη πανδημία και θα είναι ιδιαίτερα φονικός. Οι εμπειρογνώμονες του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας κωδικοποιούν την απειλή ως «Ασθένεια Χ» και την κατατάσσουν στην κορυφαία θέση της λίστας των μελλοντικών επιδημιών για τις οποίες τα αντίμετρα είναι ανεπαρκή –ή εντελώς ανύπαρκτα. «Η ασθένεια Χ αντιπροσωπεύει τη γνώση ότι μια σοβαρή διεθνής επιδημία θα μπορούσε να προκληθεί από ένα παθογόνο που είναι σήμερα άγνωστο» σημειώνει η αρμόδια ομάδα του ΠΟΥ, που στη συνέχεια συστήνει απόλυτη ετοιμότητα για ένα τέτοιο ενδεχόμενο.Η μυστηριώδης «ασθένεια Χ»
Ο ΠΟΥ πιστεύει ότι η ασθένεια Χ μπορεί να είναι κάποια νέα μετάλλαξη κάποιας από τις ασθένειες που θεωρεί πιο απειλητικές αυτήν την στιγμή στον πλανήτη:
- Αιμορραγικός πυρετός Κριμαίας-Κονγκό (CCHF) Μεταδίδεται κυρίως μέσω τσιμπήματος τσιμπουριού και προσβάλλει άγρια και οικόσιτα ζώα, αλλά και τον άνθρωπο με υψηλά επίπεδα θνητότητας.
- Νόσος του Ebola και του ιού Marburg Οι αιμορραγικοί πυρετοί που συχνά οδηγούν σε σοβαρή ασθένεια ή και θάνατο, καθώς επηρεάζουν πολλαπλά όργανα στο σώμα και συχνά συνοδεύονται από αιμορραγία. Μία νέα έξαρση του Ebola προβληματίζει έντονα τις αρχές στη Δυτική Αφρική. Στο Κονγκό έχουν ήδη καταγραφεί 26 θύματα και εκφράζονται φόβοι ότι ο ιός έχει ήδη φτάσει στα πολυπληθή αστικά κέντρα, σε αντίθεση με προηγούμενα κύματα του Ebola που περιορίστηκαν σε αγροτικές και αραιοκατοικημένες περιοχές.
- Πυρετός Lassa Oξεία ιογενής ασθένεια που μεταδίδεται στον άνθρωπο από τα τρωκτικά και προς το παρόν δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί με εμβόλιο.
- MERS-CoV, SARS Τόσο ο κορονοϊός του αναπνευστικού συνδρόμου της Μέσης Ανατολής, όσο και το σοβαρό οξύ αναπνευστικό σύνδρομο είναι οξύτατες ιογενείς λοοιμώξεις του αναπνευστικού με πολύ υψηλά επίπεδα θνητότητας.
- Πυρετός της κοιλάδας Rift (RVF) Ένας πολύ επικίνδυνος φλεβο-ιός που μεταδίδεται στον άνθρωπο με το τσίμπημα κουνουπιών ή με επαφή με τα σωματικά υγρά των ζώων-φορέων.
- Zika Ένας ακόμη φλεβο-ιός που μεταδίδεται μέσω κουνουπιών-φορέων και σχετίζεται με νευρολογικές επιπλοκές, μικροκεφαλία εμβρύων, ακόμη και θανάτους.
- Ιός Nipah Τουλάχιστον 10 άνθρωποι έχουν πεθάνει τις τελευταίες ημέρες στη νότια Ινδία από τον ιό Νίπα, ενώ πάνω από 100 έχουν μολυνθεί. Πρόκειται για ένα ιδιαίτερα θανατηφόρο ιό (στο 75% των κρουσμάτων) που εκδηλώνεται με συμπτώματα γρίπης και προκαλεί εγκεφαλικές βλάβες. Πλήττει όσους καταναλώνουν λαχανικά και φρούτα που έχουν μολυνθεί από νυχτερίδες, ενώ είναι πιθανό να μεταδίδεται από άνθρωπο σε άνθρωπο.
Συγχρόνως ο ΠΟΥ προειδοποιεί ότι υφίσταται η πιθανότητα πανδημικής διάδοσης ενός ιού που έχει παραχθεί σε εργαστήριο –είτε κατά λάθος, είτε ως βιοτρομοκρατικό σενάριο. Όπως αναφέρεται σε πρόσφατη επιστημονική μελέτη για την εκτίμηση του κινδύνου, «υπάρχουν φυσικές, σκόπιμες και τυχαίες βιολογικές απειλές που θα μπορούσαν θεωρητικά να αποτελέσουν παγκόσμιους καταστροφικούς βιολογικούς κινδύνους. Οι συνέπειες τους θα μπορούσαν να υπερβούν τις δυνατότητες ελέγχου των εθνικών κυβερνήσεων, του ιδιωτικού τομέα και των διεθνών οργανισμών, και να έχουν ανυπολόγιστες συνέπειες και τεράστιες απώλειες».