Ο μοναχικός άνδρας που ταξιδεύει με το τρένο για την Κόρινθο δεν διαφέρει φαινομενικά από τους άλλους επιβάτες. Mόνο ένας καλός παρατηρητής θα μπορούσε να διακρίνει μια μελαγχολία στο λεπτό πρόσωπο, πίσω από τα μικρά, στρογγυλά γυαλιά. Στην Κόρινθο θα καταλύσει σε έναν μικρό ξενοδοχείο. Είναι Σεπτέμβριος, το φθινόπωρο μπαίνει σιγά σιγά, η καλύτερη εποχή.
Μια μέρα αποφασίζει να ανεβεί στον Ακροκόρινθο. Μακρύς ο δρόμος, αλλά τον ανταμείβει. Εκεί πάνω, ανάμεσα στις αρχαίες πέτρες, ο ταξιδευτής θα αναζητήσει τη γαλήνη. Όταν θα επιστρέψει στο ξενοδοχείο, έχει πια νυχτώσει. Κανείς δεν θα τον ξαναδεί ως την επομένη το πρωί· όταν θα είναι πια νεκρός. Είναι 22 Σεπτεμβρίου του 1937 και οι εφημερίδες θα γράψουν πως αιτία θανάτου του Ιωάννη Συκουτρή ήταν η καρδιακή προσβολή.
Δεν θα περάσουν παρά μερικοί μήνες, όταν γίνεται γνωστό ότι ο σπουδαίος φιλόλογος, το λαμπερό μυαλό της εποχής είχε στην πραγματικότητα αυτοκτονήσει. Και δεν θα χρειαστεί να ψάξουν πολύ για τους λόγους που τον οδήγησαν εκεί, καθώς επί δύο σχεδόν χρόνια το όνομά του είχε διασυρθεί με τον χυδαιότερο τρόπο από τους υπερασπιστές της άσπιλης και αμόλυντης ελληνικής αρχαιότητας.
Αιτία, η περίφημη πλέον μετάφραση και κυρίως η εισαγωγή του στο Συμπόσιο του Πλάτωνα, μία έκδοση της Ακαδημίας Αθηνών στην οποία, εν μέσω μεταξικής δικτατορίας, είχε τολμήσει να μιλήσει για «το φαινόμενον του παιδικού έρωτος εις την αρχαίαν Ελλάδα». Η προσβολή της ηθικής, των ιερών και οσίων του αρχαίου ελληνικού πνεύματος είναι θανάσιμα αμαρτήματα για την εποχή του.
Και το πλήθος, αμείλικτο απέναντί του. Όπως θα γράψει ο Τέλλος Άγρας, ο Συκουτρής «έζησε αδιάκοπα με υψωμένο το θερμόμετρο. Στο υψηλότερο σημείο η στήλη έσπασεν απότομα». Για την ακρίβεια, την έσπασαν. Ήταν μόλις 36 ετών.
Η υπόθεση Συκουτρή μπορεί να είναι ακραία, καθώς η λυσσαλέα επίθεση εναντίον του –τον κατηγόρησαν ως άθεο, υμνητή της ομοφυλοφιλίας, διαβολέα και υβριστή της ηθικής των αρχαίων Ελλήνων– του στέρησε την καθηγητική έδρα και τον οδήγησε ως τον θάνατο. Όμως οι προκαταλήψεις, η άγνοια αλλά κυρίως το βασικό ιδεολόγημα ενός έθνους, που στηρίχθηκε στην απόλυτη εξιδανίκευση του παρελθόντος, είχε στα νεότερα χρόνια ως αποτέλεσμα –πέραν των άλλων πολιτικών και κοινωνικών συνεπειών– την καταδίκη ανθρώπων που τόλμησαν να παραβούν τους κανόνες σιωπής και συγκάλυψης της κρατούσας υποκριτικής ηθικής.
Επικρατούσε ένας σκοταδισμός που είχε –και έχει ακόμη σε έναν βαθμό– ως σκοπό τη διατήρηση της αρχαίας ελληνικής «αγιότητας» και την αποστειρωμένη εικόνα της. Όσοι δεν «σέβονταν» τους κανόνες ήταν υπό διωγμό, στιγματίζονταν, λοιδορούνταν, υφίσταντο τη χλεύη και την κατακραυγή.
Θέματα όπως η ανθρωποθυσία, η παιδεραστία, οι βασανισμοί και οι εκτελέσεις, για κάποιους δεν υπήρξαν ποτέ. Κι ας είναι η αρχαία ελληνική γραμματεία αλλά και τα υλικά ευρήματα λαλίστατα, ειδικά στο θέμα που κόστισε τη ζωή του Συκουτρή.
Η ανθρωποθυσία
Η περίπτωση του σπουδαίου αρχαιολόγου Γιάννη Σακελλαράκη και του διωγμού που υπέστη, επειδή τόλμησε να μιλήσει χωρίς περιστροφές για μία ανθρωποθυσία στη Μινωική εποχή (17ος π.Χ. αιώνας), είναι χαρακτηριστική.
«Πριν από 37 αιώνες, σε μια εποχή που άγριοι σεισμοί σάρωναν την Κρήτη, ένας Μινωίτης ιερέας προσπάθησε να εξορκίσει τη μεγάλη καταστροφή με μια σπάνια απελπισμένη πράξη. Στη θεότητα του ναού της λοφοπλαγιάς πρόσφερε την πιο μεγάλη θυσία: μια ανθρώπινη ζωή. Θύμα και θύτης θάφτηκαν την ίδια στιγμή από σεισμική δόνηση, που γκρέμισε το ιερό», έγραφε με τον δικό του ποιητικό τρόπο ο Γιάννης Σακελλαράκης.
Η ανακάλυψη της ανθρωποθυσίας στα Ανεμόσπηλια του όρους Γιούχτα της Κρήτης έγινε το 1979 και η πρώτη επιστημονική ανακοίνωση στην Αρχαιολογική Εταιρεία πραγματοποιήθηκε το 1980, παρουσία πολυπληθούς κοινού. Όμως, τόσο μερίδα της κοινωνίας όσο και των επιστημόνων δεν ήταν σε θέση –ή δεν ήθελε– να αποδεχθεί το εύρημα.
Στην Ελλάδα όμως τα πράγματα ακολούθησαν διαφορετική διαδρομή. Οργανώθηκε «δίκη» από τους επικριτές του Σακελλαράκη, που όταν επέστρεψε από την Αμερική με τη σύζυγό του, επίσης αρχαιολόγο Έφη Σαπουνά-Σακελλαράκη, βρήκε στην πόρτα του σπιτιού του μία πρόσκληση της Αρχαιολογικής Εταιρείας για «δημόσια συζήτηση επί της ανακοινώσεως του κυρίου Σακελλαράκη».
Σύμφωνα με την κυρία Σαπουνά-Σακελλαράκη, η αντίδραση των συναδέλφων έκρυβε και ανταγωνισμό για «την έδρα» (και οι δύο ήταν υποψήφιοι για καθηγητικές θέσεις σε αρχαιολογικές σχολές). Όμως το ζευγάρι αποφάσισε να μείνει πιστό στην επιστήμη του. «Είχαμε από πριν συμφωνήσει με τον Γιάννη, ότι μεταξύ της αλήθειας και της έδρας θα επιλέγαμε την πρώτη. Γιατί τότε ήμουν κι εγώ υποψήφια στο πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, παρότι δεν με ενδιέφερε ιδιαίτερα η διδασκαλία. Για τον Γιάννη όμως η διδασκαλία ήταν η ζωή του», λέει σήμερα η κυρία Σαπουνά-Σακελλαράκη.
Στη διάρκεια της συζήτησης, όλες οι «κατηγορίες» καταρρίφθηκαν με επιστημονικά επιχειρήματα, παρουσία των εκπροσώπων όλων των ξένων αρχαιολογικών σχολών, που στήριξαν το ζεύγος των ερευνητών. Ανάμεσα στο ακροατήριο, ο ειδικός στην προϊστορική εποχή αρχαιολόγος και μετέπειτα πρόεδρος της Ακαδημίας Αθηνών Σπύρος Ιακωβίδης θα πει στον Γιάννη Σακελλαράκη και τη σύζυγό του: «Σας συγχαίρω με όλη τη σημασία της λέξεως», ενώ ο μεγάλος αρχιτέκτονας και αρχαιολόγος Ιωάννης Τραυλός σπεύδει να καθησυχάσει την τελευταία λέγοντας: «Μην ανησυχείς, ούτε στο λεξικό δεν έχουν διαβάσει για τη λέξη ανθρωποθυσία…».
Παρόλα αυτά, υπό το κράτος ακραίου συντηρητισμού και προγονοπληξίας, η εγχώρια επιστημονική κοινότητα δεν φάνηκε πρόθυμη να αποδεχθεί το γεγονός ότι οι αρχαίοι Έλληνες, έστω οι Μινωίτες, προέβαιναν σε τέτοιες βάρβαρες πράξεις. Στις επικείμενες εκλογές για την καθηγητική έδρα στο πανεπιστήμιο Αθηνών, ο Γιάννης Σακελλαράκης, με διδακτορικό στη Χαϊδελβέργη για τις κρητομυκηναϊκές θυσίες ζώων, δεν εξελέγη παρά τα αδιαμφισβήτητα προσόντα του. Την ίδια στιγμή, εν μία νυκτί μεθοδεύτηκε –με απόφαση του τότε υπουργού Πολιτισμού Δημήτρη Νιάνια– και η απομάκρυνσή του από την Αθήνα, με μετάθεση από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο στην Κρήτη.
Αλλά δεν ήταν μόνον αυτό. «Για πολύ καιρό κυκλοφορούσαμε και μας έδειχναν, γίναμε θέμα συζήτησης και σχολιασμού ακόμη και στα σαλόνια, ότι είμαστε αυτοί που προσπαθούμε να αμαυρώσουμε τους αρχαίους Έλληνες», θυμάται η κυρία Σαπουνά-Σακελλαράκη. «Ήταν πολύ τραυματική εμπειρία. Γιατί χάθηκε το πανεπιστήμιο και γιατί επί χρόνια δεχθήκαμε αυτήν την αήθη επίθεση από συγκεκριμένα άτομα βέβαια… Αντέξαμε όμως. Ίσως έπαιξε ρόλο και το γεγονός ότι ήμασταν δύο».
Ο «σπαραγμός»
Η περιπέτεια του Σακελλαράκη έγινε «μάθημα» για πολλούς, αλλά όχι για πολύ. Μερικά χρόνια αργότερα, ο Βρετανός αρχαιολόγος Πίτερ Γουόρεν ανακοινώνει ότι κατά τις ανασκαφές του στην Κνωσό (που είχαν γίνει κι αυτές το 1979), αποκάλυψε πλήθος οστών ζώων αλλά και παιδιών, τα οποία έφεραν σημάδια από μαχαίρι. Ο ίδιος ερμήνευσε το εύρημά του ως τελετουργικό κανιβαλισμό.
Η κυρία Βλαζάκη, μιλώντας ξεκάθαρα για ένα θέμα που μέχρι πριν από μερικά χρόνια ήταν ταμπού –και για κάποιους εξακολουθεί να είναι– θεωρεί ότι ειδικά στα μυκηναϊκά χρόνια πρέπει να ήταν πολύ διαδεδομένες οι ανθρωποθυσίες.
Αντιδράσεις δεν αντιμετώπισε. Ένα διεθνές συνέδριο, που έγινε μάλιστα τον Οκτώβριο του 2014 στο Μιλάνο με θέμα «Η ανθρωποθυσία στον κόσμο του Αιγαίου και τους γύρω πολιτισμούς», επικύρωσε τα ευρήματα.
Τα ταμπού επομένως καταρρίφθηκαν; «Σήμερα μετά από όλα αυτά αισθάνομαι πλήρως δικαιωμένη», λέει η κυρία Έφη Σαπουνά-Σακελλαράκη. «Και ο Γιάννης ήταν. Γιατί μπορέσαμε να αποκαταστήσουμε ένα μέρος της Ιστορίας με όποιο κόστος. Γιατί αυτό κάνει η Αρχαιολογία, τεκμηριώνει κάτι, που δεν έχει βεβαιωθεί ως εκείνη τη στιγμή. Άλλωστε, θυσίες θα υπάρχουν πάντα. Άλλου είδους. Ξέρετε, υπάρχουν άνθρωποι, που για το γενικό καλό προσφέρουν τη ζωή τους, ή έχουν μάθει ότι πρέπει να το κάνουν. Όταν λέμε ότι θυσιάζομαι για τη πατρίδα, αυτό είναι μια εκούσια θυσία».
Οι «αποτυμπανισμένοι»
Άλλη μία ιστορία σταδιακής κατάρριψης των ταμπού για την αρχαιότητα είναι αυτή του αρχαίου νεκροταφείου στο Φάληρο. Το 1905, ο νεαρός τότε αρχαιολόγος Στρατής Πελεκίδης, με εξαιρετικές σπουδές στο πανεπιστήμιο Αθηνών και μετά στη Γερμανία, στη διάρκεια ανασκαφής στην περιοχή είχε την τύχη (ή ατυχία) να ανακαλύψει ανάμεσα στους τάφους και 17 (ή 18) σκελετούς ατόμων σιδηροδέσμιων, που έφεραν έντονα σημάδια βασανισμού και είχαν εκτελεστεί «δι’ αποτυμπανισμού» (πρακτική που περιγράφεται και στις Θεσμοφοριάζουσες του Αριστοφάνη, για την τιμωρία του Μνησιλόχου).
Το γεγονός ξεσήκωσε θύελλα στην αθηναϊκή κοινωνία, που αντιμετώπισε με αποτροπιασμό το εύρημα, κάνοντας προσωπικές επιθέσεις εναντίον του ανασκαφέα, με το επιχείρημα ότι προσέβαλλε επίτηδες τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό ως δάκτυλος ξένων δυνάμεων! «Όλος σχεδόν ο Τύπος της εποχής αναφερόταν καθημερινώς στο θέμα, ενώ ο Πελεκίδης κατηγορείτο ως “σοσιαλιστής”, που στόχευε να αμαυρώσει την εικόνα του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού», λέει η κυρία Χρυσουλάκη, σημερινή επικεφαλής των ανασκαφών.
Ο αρχαιολόγος λοιδορείται και η ανασκαφή του γίνεται θέαμα για τους Αθηναίους, που φθάνουν με κάθε μέσο στο Φάληρο, με κάρα, τραμ (ειδική στάση δημιουργείται στο σημείο της ανασκαφής), τον ατμοκίνητο σιδηρόδρομο, ακόμη και με τα πόδια.
Ανταπαντώντας στις επιθέσεις και προσπαθώντας να υπερασπιστεί το έργο του, ο Πελεκίδης διαμαρτύρεται, αν και εις μάτην, για όλον αυτόν τον όχλο που προκαλεί καταστροφές, ακόμη και τραγελαφικές καταστάσεις. Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι οι κυρίες, που έφθαναν με τον τροχιόδρομο και έμπαιναν μέσα στην ανασκαφή για να δουν τους αποτυμπανισμένους, ισοπέδωναν με τα μακριά τους φορέματα ό,τι βρισκόταν στον διάβα τους!
Συμπλέοντας με την κοινή γνώμη μάλιστα και ο υπουργός ζητά αποδείξεις για την αρχαιότητα των σκελετών (!) και ειδικά των μεταλλικών κλοιών με τους οποίους ήταν δεμένοι, αφού οι επικριτές του Πελεκίδη ισχυρίζονται ότι είναι σύγχρονοι. Η εξέτασή τους όμως από το Πολυτεχνείο δικαιώνει απολύτως τον ανασκαφέα –υπάρχει και επιστολή του Πελεκίδη προς τον υπουργό, από τον οποίο ζητά να του καταβληθεί το ποσόν, που έδωσε προφανώς ο ίδιος στους ερευνητές του Πολυτεχνείου για τη μελέτη.
Όταν λοιπόν το 2012-13 η Εφορεία Δυτικής Αττικής, Πειραιώς και Νήσων υπό την κυρία Χρυσουλάκη άρχισε ανασκαφή στον χώρο του υπό ανέγερση τότε Κέντρου Πολιτισμού Σταύρος Νιάρχος, κανείς δεν εξεπλάγη ούτε αντέδρασε, όταν εντοπίστηκαν για άλλη μια φορά σιδηροδέσμιοι σκελετοί.
Ο έρωτας, η παιδεραστία, η ομοφυλοφιλία
«Η ιστορία του Πελεκίδη είναι ένα πολύ καλό παράδειγμα εξέλιξης της νοοτροπίας στην Αρχαιολογική Υπηρεσία», λέει η κυρία Χρυσουλάκη, προσθέτοντας όμως ότι «μεταξύ των επιστημόνων τα ταμπού μπορεί να έχουν καταρριφθεί, αλλά δεν συμβαίνει το ίδιο και με την κοινωνία. Υπάρχουν θέματα παιδείας των Ελλήνων, πώς γαλουχήθηκαν ήδη από την ίδρυση του νέου ελληνικού κράτους και πώς χρησιμοποιήθηκε από την πολιτεία το “αρχαίο πνεύμα αθάνατο” και το σχήμα “Πατρίς-Θρησκεία-Οικογένεια”, προκειμένου να στηριχθεί μια ιδεολογία».
Κατά τη διοργάνωση της έκθεσης «Ο Έρωτας των θεών και των ανθρώπων» στο Grand Palais του Παρισιού το 1989, με τους αρχαιολόγους Ιωάννη Τουράτσογλου και Νίκο Καλτσά, η κυρία Χρυσουλάκη ήρθε πρόσωπο με πρόσωπο με τις προκαταλήψεις. «Κάποιοι έφοροι έκρυβαν τα αρχαία με τολμηρές παραστάσεις στις αποθήκες και δεν τα έδιναν για να μην… ντροπιαστούν. Αλλά και στο Λούβρο, που μας δάνεισε έργα, υπήρχε διστακτικότητα. Τελικά όμως η έκθεση είχε τεράστια επιτυχία. Μέσα στην πρώτη εβδομάδα είχαν πουληθεί 7.000 κατάλογοι».
«Είχαμε διαμορφώσει ολόκληρο δωμάτιο ως lupanarium (πορνείο) με το στενό κρεβάτι και τους λύχνους, είχαμε μιλήσει για τον ομόφυλο έρωτα και για το διαμηρίζειν, για τους τυραννοκτόνους Αρμόδιο και Αριστογείτονα, για τους οποίους ο Θουκυδίδης λέει ότι σκότωσαν τον Ίππαρχο, γιο του Πεισιστράτου “δι’ ερωτικήν ξυντυχίαν” κι έτσι άρχισε η κατάλυση της αριστοκρατίας… Δεν θελήσαμε να κρύψουμε τίποτε. Είναι υποκρισία να κρύβεις αυτά, που μπορεί ακόμη και ένα παιδί πέντε χρονών να βρει στο διαδίκτυο. Αρκεί να τα τεκμηριώνεις υπεύθυνα και παιδαγωγικά».
Εξοργισμένοι υπερασπιστές της ιδεατής αρχαιότητας σε αυτήν την περίπτωση δεν υπήρξαν. Τουλάχιστον επισήμως. Ούτε διωγμοί και τιμωρίες «παραβατών». Μαθαίνουμε, όπως φαίνεται.
