Αναζητώντας το συνειδητό ον | Δημήτρης Παππάς

Η περιπέτεια της σκέψης για τη συνείδηση

Κάθε φορά που η επιστήμη έκανε ένα μεγάλο βήμα για να εξηγήσει τα φαινόμενα του κόσμου, ένα από τα πρώτα πράγματα που έκαναν οι επιστήμονες ήταν να προσπαθήσουν να ερμηνεύσουν τη λειτουργία του νου με βάση την τελευταία επιστημονική «μόδα». Έτσι, μετά τη νευτώνεια επανάσταση, ο εγκέφαλος παρομοιάστηκε με μια μηχανή με μικροσκοπικά γρανάζια, με την επανάσταση της πληροφορικής ήρθε η σειρά του υπολογιστή να πάρει τη θέση τής «μηχανής του νου», η κβαντομηχανική μας έφερε τον «κβαντικό νου» και το παιχνίδι καλά κρατεί. Φαίνεται όμως ότι, τουλάχιστον με τα ώς τώρα δεδομένα της επιστήμης, καμία από αυτές τις ιδέες δεν επαληθεύεται. Το μόνο που επιβεβαιώνει αυτή η επίμονη τάση είναι το ιδιαίτερο ενδιαφέρον που υπάρχει για τον νου.

Οι άνθρωποι είμαστε πολύ περήφανοι για τη σκέψη μας. Θεωρούμε ότι είναι αυτό που μας ξεχωρίζει από τα υπόλοιπα ζώα. Άλλωστε, πάντα νιώθαμε την ανάγκη να ξεχωρίζουμε από την υπόλοιπη φύση. Στην αρχή, υποθέτοντας πως ο πλανήτης στον οποίο ζούμε είναι το κέντρο του κόσμου. Η αστρονομία φρόντισε να καταρρίψει αυτό τον μύθο. Στη συνέχεια, διαχωρίζοντας αυστηρά την ύλη σε έμβια και άβια. Η βιολογία έκανε εδώ τη δουλειά. Και τέλος, θεωρώντας ότι ο νους του ανθρώπου είναι κάτι μοναδικό, που δεν μπορεί να συγκριθεί με κανένα άλλο πράγμα στον κόσμο.

Χωρίζοντας τον κόσμο

Από πού πηγάζει όμως αυτή η αίσθηση της μοναδικότητας; Καθένας από εμάς έχει μέσα στο κεφάλι του έναν ολόκληρο κόσμο σκέψεων, προσβάσιμο –σχεδόν– κάθε στιγμή αποκλειστικά από εκείνον. Είναι απολύτως βέβαιος γι’ αυτό τον κόσμο. αφού κατά κάποιον τρόπο αισθάνεται ότι τον ελέγχει πλήρως. Συνηθίζουμε να ονομάζουμε αυτή την αίσθηση «συνείδηση». Είναι ακριβώς αυτή η γνώση της ύπαρξης του εαυτού μας που είναι μοναδική. Συμπεραίνουμε ότι αυτή η μοναδικότητα θα πρέπει να οφείλεται σε κάτι ξεχωριστό που μόνο εμείς έχουμε. Επιπλέον, βλέποντας τους υπόλοιπους ανθρώπους να συμπεριφέρονται όπως περίπου θα περιμέναμε να συμπεριφερθούμε κι εμείς υπό παρόμοιες συνθήκες, πειθόμαστε ότι κάτι κοινό πρέπει να υπάρχει μεταξύ μας, αποκτούμε μια «θεωρία του νου». Και μέσα από αυτή τη διαδικασία αποδίδουμε στο είδος μας μια ιδιαιτερότητα που το ξεχωρίζει από οτιδήποτε άλλο στον κόσμο. Ο Καρτέσιος και ο δικός του χωρισμός του κόσμου σε «res extensa» και «res cogitans» είναι η βάση για αυτή την ιδέα που κρατάει καλά ώς και σήμερα.

Είναι όμως σωστή αυτή η ιδέα ή είναι άλλος ένας σκόπιμος διαχωρισμός που κάνουν οι άνθρωποι για να αισθανθούν κάποιου είδους «ανωτερότητα» σε σχέση με την υπόλοιπη φύση; Η μελέτη του ερωτήματος αυτού εμπλέκει ουσιαστικά την επιστημονική έρευνα για το τι είναι η συνείδηση. Η σύγχρονη μελέτη του εγκεφάλου μάς έχει δώσει πολλές απαντήσεις που αφορούν τις λειτουργίες του και πλέον αρχίζει να ψηλαφίζει κι αυτή. Θα μπορέσει άραγε να απαντήσει στην πιο καθοριστική ερώτηση που αφορά την ίδια μας την υπόσταση; Οι φιλόσοφοι είναι διχασμένοι: Κάποιοι ακόμα υποστηρίζουν ότι η ερώτηση δεν θα μπορέσει ποτέ να απαντηθεί μόνο από την επιστήμη. Η υποκειμενική εμπειρία του καθενός είναι τόσο μοναδική, που δεν μπορεί να γίνει αντικείμενο επιστημονικής έρευνας. Όσο κοντά κι αν προσεγγίσει η επιστήμη το ερώτημα, πάντα κάτι θα διαφεύγει και θα διαφυλάσσει τη μοναδικότητα του ανθρώπου.

Μια υλιστική προσέγγιση

Όμως πολλοί φιλόσοφοι και οι περισσότεροι επιστήμονες διαφωνούν: Η συνείδηση είναι ένα φυσικό γεγονός και άρα μπορεί να εξηγηθεί επιστημονικά. Δεν υπάρχει καμία απόλυτη διαχωριστική γραμμή που να ξεχωρίζει τον άνθρωπο από οτιδήποτε άλλο. Ο άνθρωπος είναι ένα φυσικό σύστημα και η συνείδηση είναι μία από τις ιδιότητες που αυτό παρουσιάζει. Στο πλαίσιο αυτής της αρχής προσεγγίζουμε τη συνείδηση ως ιδιότητα φυσικών συστημάτων. Μια ενδιαφέρουσα ερώτηση εγείρεται: Ποια συστήματα μπορούν να παρουσιάσουν συνείδηση; Θα μπορούσε ένα τεχνητό σύστημα, π.χ. ένας ηλεκτρονικός υπολογιστής, να παρουσιάσει συνείδηση; Έχουν τα ζώα συνείδηση και πού διαφέρει από την ανθρώπινη; Πώς θα μπορούσαμε να καταλάβουμε αν ένα εξωγήινο ον έχει συνείδηση;

Σε αυτά τα ερωτήματα έχουν προταθεί τα τελευταία χρόνια πολύ ενδιαφέρουσες απαντήσεις, που αλλάζουν ριζικά τον τρόπο που καταλαβαίνουμε τη συνείδηση και τον εαυτό μας. Μια σημαντική θεωρία με πολλούς υποστηρικτές αλλά και αντιπάλους είναι η θεωρία της συνείδησης ως «συναπαρτιζόμενη πληροφορία» (integrated information theory of consciousness), η οποία υποστηρίζει ότι η συνείδηση είναι ένα δίκτυο συμπλεκόμενων πληροφοριών. Όσο πιο πολύπλοκο είναι αυτό το δίκτυο, τόσο μεγαλύτερος ο βαθμός συνείδησης που εμφανίζει, ξεκινώντας από τα πιο απλά (όπως ένας θερμοστάτης), που εμφανίζουν αμελητέο βαθμό συνείδησης, ώς τα πιο πολύπλοκα, που φτάνουν μέχρι τον άνθρωπο ή και ακόμα παραπέρα. Έτσι, για παράδειγμα τα ζώα εμφανίζονται να έχουν βαθμούς συνείδησης ανάλογα με την πολυπλοκότητα των εγκεφάλων τους, κάτι που σίγουρα θα φαίνεται εύλογο σε όσους έχουν κατοικίδια!

Πολυπλοκότητα και συνείδηση

Η κουβέντα σχετικά με τη συνείδηση, όποια θεωρία κι αν μελετήσουμε, φαίνεται να περιστρέφεται γύρω από μια έννοια πολύ κεντρική στη σύγχρονη Φυσική: Την έννοια της πολυπλοκότητας. Και πράγματι, η Φυσική έχει συνεισφέρει πολλά στη μελέτη τόσο της συνείδησης, όσο και του εγκεφάλου γενικότερα, μέσα από τον κλάδο της που μελετά την πολυπλοκότητα: Τη θεωρία των μη γραμμικών δυναμικών συστημάτων (non linear dynamics), έναν κλάδο που αναπτύσσεται ραγδαία προς κάθε κατεύθυνση, ενοποιώντας φαινόμενα από πεδία τόσο διαφορετικά, όσο είναι η Μετεωρολογία και η Νευροεπιστήμη.

Ένα σημαντικό ερώτημα γεννιέται εδώ: Είναι όλα τα φαινόμενα –άρα και η συνείδηση– αναγόμενα στις λειτουργίες του βασικού επιπέδου, της ύλης; Μπορεί να υλοποιηθεί το υλιστικό όραμα του Laplace, να φτιάξουμε δηλαδή μια εξίσωση για τις σχέσεις των υλικών σωματιδίων που να εξηγεί κάθε φαινόμενο του κόσμου; Το ερώτημα αυτό διχάζει τόσο τους φιλοσόφους όσο και τους επιστήμονες. Οι αναγωγιστές απαντούν «Προφανώς. Εφόσον ο κόσμος δεν είναι τίποτα άλλο παρά σωματίδια και αλληλεπιδράσεις τους, δεν υπάρχει λόγος να χρειάζεται κάτι παραπάνω για να εξηγηθεί».

Ωστόσο, υπάρχει μια μεγάλη μερίδα τόσο φιλοσόφων, όσο και επιστημόνων που υποστηρίζουν ότι υπάρχουν ανεξάρτητα επίπεδα στη μελέτη του κόσμου. Τα όντα της Βιολογίας, για παράδειγμα, δεν μπορούν να περιγραφούν με όρους Φυσικής. Οι διαφορετικές επιστήμες χρειάζονται διαφορετικά λεξιλόγια, που δεν είναι αναγώγιμα το ένα στο άλλο.

Ανάδυση

Μια καλή εναλλακτική του αναγωγισμού υπόθεση είναι η θέση της ανάδυσης. Μια ιδιότητα ενός συστήματος λέγεται αναδυόμενη αν δεν προκύπτει από την απλή πρόσθεση των μερών του, αλλά από τη σύνδεσή τους «αναδύεται» κάτι νέο. Για παράδειγμα, το βάρος ενός σώματος δεν είναι αναδυόμενη ιδιότητα, αφού μπορεί να προκύψει απλώς προσθέτοντας τα μέρη του. Όμως η δυνατότητα επεξεργασίας πληροφορίας ενός δικτύου υπολογιστών σχετίζεται με τη σύνδεσή τους και δεν είναι απλώς το άθροισμα των δυνατοτήτων του κάθε υπολογιστή (οι συνέπειες της εφαρμογής αυτής της ιδέας στο πεδίο των Κοινωνικών Επιστημών και δη της πολιτικής είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσες, αφού θα μπορούσαν, π.χ., να μας πουν κάτι για την αξία της Δημοκρατίας). Η πρόταση λοιπόν είναι ότι όλα τα νοητικά φαινόμενα –άρα και η συνείδηση– είναι αναδυόμενα και δεν ανάγονται στο υλικό υπόστρωμά τους, δηλαδή τον εγκέφαλο.

Η ερώτηση «ποιος είμαι εγώ» ίσως είναι η βασικότερη ερώτηση που απασχολεί τον άνθρωπο από τότε που άρχισε να συνειδητοποιεί ότι υπάρχει. Σχεδόν ολόκληρη η φιλοσοφική αναζήτηση δια μέσω των αιώνων ξεκινάει κάπου κοντά σ’ αυτή την ερώτηση. Το ζήτημα του εαυτού συνδέεται πολύ στενά με το ζήτημα της συνείδησης, αφού τι άλλο είναι η συνείδηση, παρά η γνώση της ίδιας της ύπαρξής μου. Οι απαντήσεις που έχει να δώσει λοιπόν η επιστήμη στο ερώτημα αυτό έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Και η πιο σημαντική πρόταση της επιστήμης αυτή τη στιγμή είναι να ακολουθήσουμε το «χνάρι» της πολυπλοκότητας, ξεφεύγοντας από την απλοϊκή σκέψη για τον εαυτό μας και τον κόσμο.

IMG_1119O Δημήτρης Παππάς, σπούδασε Φυσική στο ΑΠΘ και έκανε μεταπτυχιακό στην «Ιστορία και Φιλοσοφία της Επιστήμης» στο τμήμα Τμήμα Μεθοδολογίας, Ιστορίας και Θεωρίας της Επιστήμης (Μ.Ι.Θ.Ε.) του ΕΚΠΑ. Είναι υποψήφιος διδάκτωρ στο ίδιο τμήμα εκπονώντας διατριβή με θέμα: «Συνείδηση, αναγόμενη ή αναδυόμενη ιδιότητα;».

πηγή

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *